Celiakia, a więc choroba trzewna, jest jedną z głównych chorób wymagających przejścia na dietę bezglutenową. Na co należy zwrócić uwagę w tym stylu odżywiania? Czy odstawienie chleba pszennego rozwiązuje problem i nie trzeba się przejmować tym, co jemy? Na co zwrócić szczególną uwagę przed i po przejściu na dietę pozbawioną glutenu?
Szukasz specjalisty od diety bezglutenowej? Przeczytaj, jak pracuję jako dietetyk w celiakii.
Pierwsze opisy celiakii możemy znaleźć już w dziełach Hipokratesa i Aretaeusza z Kapadocji. Aczkolwiek zanim zaczęto rozpoznawać i odpowiednio leczyć chorobę trzewną, musiało minąć baaaardzo dużo czasu.
Celiakia jest chorobą autoimmunologiczną o podłożu genetycznym. Źródła podają, że może się z nią zmagać nawet 1% populacji, choć trzeba być świadomym, że schorzenie jest niestety w dalszym ciągu zbyt późno wykrywane, a może ujawnić się w każdym wieku.
Celiakia objawy
Jak już się domyślasz, wrogiem nr 1 dla celiaków jest oczywiście gluten. Składa się on w 80-90% z białek. Główną część glutenowego białka stanowią prolaminy odpowiedzialne za rozwój choroby trzewnej.
Zatem osoba chora, poprzez spożywanie produktów zawierających gluten, zaczyna borykać się z czasem z wieloma przykrymi problemami zdrowotnymi, których przyczyną jest autoimmunizacyjny proces zaniku kosmków.
Kosmki to takie wypustki błony śluzowej, które odpowiadają za wchłanianie składników odżywczych. Czyli, jak się zapewne domyślasz, objawem celiakii mogą być po prostu niedobory pokarmowe. Może łączyć się to np. z anemią z niedoboru żelaza lub witaminy B12 i/lub kwasu foliowego, ale także z niedoborami witaminy E, wapnia czy chociażby magnezu.
Z zaburzeniami trawienia i wchłaniania łączą się oczywiście szeroko pojęte objawy gastryczne. Często, głównie u najmłodszych pacjentów, występują biegunki (tłuszczowe) i bóle brzucha. Ponadto zdarzają się luźne stolce, wzdęcia, nudności, zgaga, brak apetytu. U niektórych osób występują również przewlekłe zaparcia!
Jednak warto pamiętać, że nie każdy pacjent musi mieć objawy ze strony przewodu pokarmowego…
Problemy wtórne, wynikające z uszkodzeń błony śluzowej jelit, to również alergie i nietolerancje pokarmowe. Osoby chorujące na celiakię mogą się borykać np. z wtórną, a więc nabytą, nietolerancją laktozy. Co ciekawe zmiany w błonie śluzowej jelita ustępują po całkowitym wyłączeniu z diety glutenu. Często więc osoby, które cierpiały na nietolerancję laktozy jedząc gluten, po jakimś czasie na diecie bezglutenowej mogą do żywienia znowu włączyć nabiał zawierający laktozę.
Celiacy mają też do czynienia ze stanami zapalnymi i krwawieniami z przewodu pokarmowego.
To wszystko prowadzi do ciągłego zmęczenia, apatii, a nawet stanów depresyjnych.
U nieleczonych celiaków mamy też do czynienia z zaburzeniami odporności, a u dzieci i młodzieży z zaburzeniami wzrostu i opóźnieniem dojrzewania. Okazuje się, że choroba trzewna jest przyczyną niskiego wzrostu nawet częściej niż niedobór hormonu wzrostu.
Są też objawy mniej specyficzne, które są domeną tak zwanej postaci skąpoobjawowej celiakii. Z objawami tymi mamy do czynienia również u osób już zdiagnozowanych, które nie przestrzegają ścisłej diety bezglutenowej i pozwalają sobie na „skoki w bok” w stronę produktów zawierających gluten. Są to na przykład:
- bóle kostne;
- afty;
- zaburzenia płodności;
- wczesna menopauza;
- wrzodziejące zapalenie jelita czczego i krętego;
- nowotwory jelita cienkiego;
- stany zapalne żołądka i wątroby;
- objawy neurologiczne.
Osoby z celiakią mogą też borykać się z innymi chorobami:
- otyłością;
- cukrzycą typu I;
- chorobami tarczycy (np. Hashimoto);
- nieswoistymi stanami zapalnymi jelita grubego;
- chorobą Dühringa;
- osteopenią;
- zaburzeniami ginekologicznymi.
Występowanie tych chorób oraz wymienionych objawów powinno wyczulić nas na ewentualną konieczność udania się do specjalisty. Tym bardziej, że istnieje też utajona postać celiakii.
Jak widzisz, możliwych objawów jest cała masa. Warto zachować czujność!
Teraz przejdźmy do samej diety bezglutenowej w celiakii. Spójrzmy na nią trochę przez pryzmat występujących objawów, bo to również one powinny determinować to, jak będziemy się żywić.
Jeśli wystąpią u nas konkretne niedobory, powinniśmy je wyrównać zgodnie z dyspozycjami od lekarza lub dietetyka. Jeśli pojawią się problemy gastryczne, trzeba będzie dostosować do nich żywienie. To bardzo ważne, aby dieta była zindywidualizowana.
Celiakia – dieta
Na samym początku napiszę najważniejszą rzecz. Nie należy eliminować, a nawet ograniczać produktów zawierających gluten przed przeprowadzeniem badań w kierunku celiakii. To bardzo ważne, gdyż nawet redukcja spożycia glutenu może doprowadzić do tego, że wyniki badań nie będą miarodajne. O badaniach napiszę nieco więcej za jakiś czas.
Kiedy lekarz postawił rozpoznanie celiakii, możemy wdrożyć zasady diety bezglutenowej. Będzie nas ona obowiązywała do końca życia i nie ma zmiłuj! Celiakia nie mija moi drodzy i nie jest „chorobą wieku dziecięcego”, jak kiedyś sądzono.
Gluten – gdzie jest?
Przede wszystkim należy wykluczyć z diety produkty zawierające gluten:
- pszenicę, a także orkisz i inne odmiany zbóż spowinowaconych z pszenicą;
- żyto;
- jęczmień.
Spośród zbóż i pseudozbóż naturalnie bezglutenowe są:
- proso (np. kasza jaglana);
- gryka;
- kukurydza;
- ryż (biały, brązowy, czerwony, czarny, czyli tzw. dziki);
- sorgo;
- komosa ryżowa (quinoa);
- amarantus;
- owies (Uwaga! Tylko oznaczony jako bezglutenowy! Powszechnie dostępne płatki owsiane z polskich upraw NIE są niestety bezpieczne dla celiaków)
- teff.
Produktami naturalnie wolnymi od glutenu są również:
- świeże i nieprzetworzone warzywa i owoce;
- rośliny strączkowe (fasole, soczewice, groch, bób etc.);
- orzechy, pestki, nasiona;
- tłuszcze bez dodatków zawierających gluten (oleje, oliwa, masło, margaryna);
- świeży nabiał bez dodatków zawierających gluten;
- świeże jaja;
- nieprzetworzone mięsa i ryby.
Złą informacją jest z pewnością fakt, że nawet naturalnie bezglutenowe produkty mogą być zanieczyszczone podczas produkcji czy pakowania. Wystarczy, że produkt bezglutenowy znajdzie się na tej samej linii, co produkt zawierający gluten i pozamiatane. Dlatego niezwykle ważne jest czytanie etykiet wszystkich pakowanych, konserwowych i sypkich produktów.
Może zdarzyć się, że gluten znajdziesz nawet w przyprawach, mrożonkach, wędlinach, substancjach słodzących, dodatkach, czy w naturalnie bezglutenowej kaszy. Więc nie żałuj czasu na drobiazgową analizę składu. To może uratować Ci jelita i… zdrowie po prostu.
Oznaczenie bezglutenowości produktu
Czym jest licencjonowany znak Przekreślonego Kłosa? To międzynarodowe oznaczenie bezpiecznej żywności bezglutenowej. Jeśli znajdziesz go na opakowaniu jakiegoś produktu, możesz zjeść go bez obaw. Oznacza to bowiem, że producent przeszedł specjalny audyt, a asortyment jest przebadany. Symbol ten jest jest zastrzeżonym znakiem towarowym i w Polsce nadaje go Polskie Stowarzyszenie Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej (www.celiakia.pl), które oprócz tego prowadzi szeroko zakrojone działania edukacyjne na temat diety bezglutenowej.
Należy odróżnić ten licencjonowany znak od indywidualnych symboli graficznych, które tworzą samodzielnie producenci żywności, którzy nie uczestniczą w certyfikacji Stowarzyszenia. Umieszczając na opakowaniach swoich produktów własne symbole graficzne i informacje o tym, że asortyment jest bezglutenowy, deklarują również bezpieczeństwo produktu.
Producent nie musi jednak na opakowaniu umieszczać jakiegokolwiek symbolu graficznego. Wystarczy, że napisze na etykiecie, że mamy do czynienia z produktem bezglutenowym.
Czy dieta bezglutenowa jest zdrowa?
Oczywiście bezsprzecznym priorytetem dla zdrowia celiaków jest usunięcie z diety glutenu na całe życie. Jednak nie należy zapominać, że kształt diety bezglutenowej będzie miał również wpływ na zdrowie tych osób.
Niestety różne źródła wskazują, że nawet ok. 1/3 osób z celiakią nie przestrzega diety bezglutenowej. Może się to dla nich skończyć tragicznie (patrz: objawy niespecyficzne wymienione wyżej).
Jeśli więc chorujesz na celiakię, zadbaj o to, żeby:
- kupować produkty gotowe opisane jako bezglutenowe;
- nie jadać produktów zawierających śladowe ilości glutenu;
- zawsze czytać etykiety, bo produkt wcześniej niezawierający glutenu może w krótkim czasie stać się niebezpieczny dla celiaków wskutek np. zmian w procesie produkcyjnym;
- jadać tylko w punktach gastronomicznych, których pracownicy są przeszkoleni w kwestii przygotowywania bezpiecznych dań bezglutenowych (polecam program Menu bez glutenu www.menubezglutenu.pl, który prowadzi wspomniane wcześniej Polskie Stowarzyszenie Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej).
Niestety spotkałam na mojej drodze wiele osób, które chorowały na celiakię, a jadały w barach czy restauracjach dania tylko pozornie bezglutenowe. Wprawdzie na pierwszy rzut oka receptury wydawały się bezpieczne, jednak dokładniejsza analiza składu czy sposobu przygotowania pokazywała, że danie może zaszkodzić celiakowi.
Dieta bezglutenowa na pewno nie będzie zdrowa, jeśli nie będzie ścisła!
Z żywnością bezglutenową mamy do czynienia wtedy, kiedy zawartość glutenu w 1 kg produktu nie przekracza 20 mg (=20 ppm). Najlepiej więc sięgać po produkty firm, które regularnie badają swoje produkty pod kątem zawartości glutenu.
Każdy producent jest ponadto zobowiązany do podania na etykiecie alergenów – w tym zbóż zawierających gluten. Natomiast pamiętajmy, że brak informacji o zawartości glutenu nie jest równoznaczny z potwierdzoną bezglutenowością gotowego produktu. Dlatego zachęcam moich bezglutenowych podopiecznych do jedzenia takiego asortymentu, który jest oznaczony jako bezglutenowy oraz sięgania po bezpieczne i zdrowe nieprzetworzone produkty.
Dieta bezglutenowa nie będzie też zdrowa, jeśli nie będzie odpowiednio zbilansowana i nie będzie realizowała zasad zdrowego odżywiania z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb i występujących chorób danej osoby.
Okazuje się, że nieprawidłowe prowadzenie diety bezglutenowej może doprowadzić do rozwoju:
- cukrzycy typu 2;
- zespołu metabolicznego;
- chorób serca.
Zastanawiasz się, dlaczego? Już wyjaśniam. Cała gama gotowych produktów bezglutenowych dostępnych w handlu masowym (pieczywo, wypieki, słodycze) to produkty wytwarzane na bazie ryżu i kukurydzy. Cechuje je wysoki indeks glikemiczny – również ze względu na dodatek dużej ilości substancji słodzących. Są to zwykle produkty mocno przetworzone zawierające także nierzadko dodatek niezdrowych tłuszczów. Mało w nich błonnika, a dużo cukrów i tłuszczu. A to przepis na powyższe choroby.
Ponadto osoby stosujące dietę bezglutenową zagrożone są:
- niedoborami pokarmowymi (patrz: zarówno problemy z wchłanianiem składników odżywczych, ale i spożycie mocno przetworzonych produktów, które nierzadko są jałowe odżywczo);
- ryzykiem zbyt wysokiego spożycia arsenu (jego źródłem jest ryż nadużywany często w diecie bezglutenowej).
Co zatem zrobić, aby uniknąć tych przykrych konsekwencji błędnie prowadzonej diety? Spożywać produkty wartościowe odżywczo! Zamiast sięgać po bezglutenową, fatalną i przetworzoną imitację pszennej bułeczki może warto sięgnąć po bezglutenowy chleb gryczany? Wypiek na bazie owsa bezglutenowego? Zjeść na śniadanie jaglankę? Włączyć do diety więcej nieprzetworzonych produktów zamiast jadania dużej ilości gotowców? A przede wszystkim warto edukować się w kierunku odpowiedniego bilansowania posiłków – adekwatnego do naszych indywidualnych potrzeb zdrowotnych.
Dieta bezglutenowa – dietetyk
Uważam, że dużo łatwiej byłoby każdemu bezglutenowcowi, gdyby choć raz poszedł do dietetyka obeznanego w temacie diety bezglutenowej. Dlaczego? Ponieważ można tak uniknąć naprawdę podstawowych błędów.
Uważam ponadto, że pacjenci chorujący na celiakię powinni być monitorowani nie tylko przez lekarza, ale i przez dietetyka, co jakiś czas. Zarówno pod kątem tego, czy dobrze prowadzą dietę bezglutenową (czy dieta realizuje zapotrzebowanie na poszczególne składniki, czy ewentualne niedobory zostały wyrównane etc.), ale również, czy dana osoba niechcąco nie spożywa glutenu. Tu bardzo ważne są okresowe badania z krwi sprawdzające miana swoistych przeciwciał.
Podsumowując
Dieta bezglutenowa powinna być stosowana tylko w określonych przypadkach. Jednym z głównych wskazań do jej wprowadzenia jest zdiagnozowana celiakia, czyli choroba trzewna.
Nie powinno się przechodzić na dietę bezglutenową bez przeprowadzenia przez lekarza adekwatnej diagnostyki.
Dieta bezglutenowa jest podstawową metodą leczenia celiakii i musi być ściśle przestrzegana do końca życia.
W tym sposobie żywienia bardzo łatwo o błędy. Można na przykład niechcący jeść gluten, nie wiedząc o tym, spożywając produkty tylko pozornie bezglutenowe. Dlatego ważna jest edukacja w zakresie ukrytych źródeł glutenu i czytanie etykiet, a także kupowanie tylko produktów odpowiednio oznaczonych.
Nie można również zapomnieć, że dieta powinna być indywidualnie dopasowana do stanu zdrowia danej osoby i powinna dostarczać wszystkich niezbędnych składników.
Problem jest tu dość duży, bo bezglutenowcy mogą borykać się z niedoborami pokarmowymi. Z jednej strony niedobory te mogą wynikać z zaburzeń wchłaniania, a z drugiej z faktu, że nasza dieta jest np. uboga w składniki odżywcze.
Jeśli więc masz już diagnozę, podejdź do tematu poważnie i zadbaj o siebie, dbając o swoją dietę.
Źródła:
Dietoterapia, D. Włodarek, E. Lange, L. Kozłowska, D. Głąbska, Warszawa 2014;
Żywienie człowieka zdrowego i chorego 2, red. M. Grzymisławski, J. Gawęcki, Warszawa 2012;
